.
Đơn giản, bình thường nhất và khủng khiếp nhất.
.
Sau một thời gian dài (tính bằng năm) không mua quyển sách nào, và còn dài hơn nhiều nếu nói đến sách tiếng việt, từ hồi covid đến nay tôi phá lệ mua vài quyển. Chúng có đặc điểm chung là không đến nỗi dở, vì tôi đã lựa chọn trước khi mua rồi, đều là các tác phẩm có tiếng, tuy vậy không có quyển nào hay. Bên cạnh đó, trình độ trung bình trở xuống của người dịch, chất lượng giấy, bìa thấp đã làm nên trải nghiệm đọc tầm thường.
Sau đó tôi phát hiện ra rằng đọc lại là một cách đọc tốt, nhất là khi bản thân mình đã thay đổi nhiều từ lần đọc trước đó. Phần lớn sách của tôi rất già, trên dưới tuổi tôi, nên khi mở một quyển sách cũ ra, trong trường hợp này là quyển Tolxtoi – Truyện chọn lọc, tôi ngạc nhiên nhận thấy mùi thơm của nó không hề thay đổi sau 20 năm, cảm giác muốn đọc lại trỗi dậy. Sách xưa chất lượng tuyệt hảo từ trong ra ngoài, không một lỗi chính tả hay lỗi dịch, giấy sau 40 năm đã ngả vàng hơn một chút, nhưng chỉ một chút, không hoen ố tí nào. Phông chữ, cách dòng, căn lề theo kiểu sách Nga nhìn mát mắt. Gáy bìa không hề bong hay sứt mẻ. Cuốn sách đã già đi một cách hoàn hảo, giỏi hơn tôi nhiều.
Tôi chọn cuốn này để đọc một phần vì 3 truyện Sevastopol, miêu tả giai đoạn đầu, giữa, cuối của cuộc chiến Crimea giữa liên quân Pháp, Anh, Ottoman và đế chế Nga vào giữa thế kỷ 19. Tolstoy vừa là một sĩ quan, vừa là một nhà văn. Khi không đánh nhau, ông ngồi viết truyện, gửi về đăng bài nóng. Truyện cho thấy ông không chỉ là một thiên tài kể chuyện, ông còn là một đấng nam nhi dũng cảm. Chiến trường Sevastopol thời đó là một trong những trận đánh khốc liệt và tàn bạo bậc nhất thế kỷ. Trong vòng 1 năm, phía liên quân đã có 120 nghìn lính chết và bị thương, còn phía Nga là 100 nghìn. “Lên pháo đài” là một cụm từ đồng nghĩa với chết. Tolstoy đã chỉ huy 5 khẩu đội pháo vào tháng tám năm 1855, thời điểm cuối cùng và khốc liệt nhất của chiến dịch.
Qua truyện, và cả qua những hình ảnh trên mạng (thời đó đã có máy ảnh), qua các tranh vẽ, tôi có thể hình dung được công tước Tolstoy với thân hình to lớn, dáng lưng thẳng tắp và tính cách kiên nghị, ngồi ăn súp bắp cải thịt băm vào buổi sáng, khi mặt trời bắt đầu rọi sáng vụng biển phía nam, đầy những con tàu Nga đã bị quân Nga đánh đắm để cản đường tàu địch, ở xa là các hạm đội của liên quân, còn trên những dãy núi màu xanh thẳm, thỉnh thoảng lại có những làn khói bốc lên từ các khẩu pháo. Tôi cá rằng khung cảnh này giờ vẫn có thể thấy nếu đến Crimea, chỉ có điều những làn khói sẽ ở rất xa về phía bắc. Tolstoy miêu tả nhiều nhân vật với địa vị xã hội và tính cách khác nhau trong quân đội Nga, từ những sĩ quan tùy tùng cấp cao, các nhà quý tộc, những sĩ quan trẻ mới ra trường đến từ St. Petersburg và Moscow, những người tình nguyện, muốn chứng tỏ lòng dũng cảm, những kẻ cơ hội muốn kiếm tiền và địa vị từ cuộc chiến, những kẻ ngu ngơ không hiểu mình đang làm gì, những đám thượng lưu không từ bỏ thói ăn chơi dù chiến sự chỉ cách vài cây số, đến tầng lớp dưới, những sĩ quan cấp thấp chỉ muốn được rời khỏi chiến trường, những người tham chiến vì mưu sinh, những người phụ việc đủ loại để phục vụ cho một đạo quân khổng lồ, và phần lớn là những người lính bình thường, không dũng cảm, không hèn nhát, không tham vọng, không mưu đồ, không đặt câu hỏi đúng sai, không yêu nước mà cũng không than vãn. Họ ở trong cuộc chiến một cách tự nhiên như khi họ ở trong thời bình, tất cả những điều đang diễn ra nằm ngoài tầm kiểm soát của họ. Khi ngày nào cũng có những người xung quanh chết, thì cái chết của bản thân trở nên bình thường, điều thay đổi, nếu có, đấy là họ phần nào trở nên tự trọng hơn.
Chiến sự thế kỷ 19 đã khác hẳn so với thời trung cổ, khi mà các đạo quân dàn hàng ngang rồi xông vào nhau. Phương pháp tấn công và phòng thủ chính là dùng pháo kết hợp đào hào. Lính ở dưới hào dễ phòng thủ, tránh được mảnh đạn khi pháo nổ và dễ di chuyển. Vì thế kiểu chiến sự này thường kéo dài vì hai bên sẽ đào hệ thống giao thông hào chằng chịt quanh chiến tuyến, rồi nã pháo vào nhau rất lâu trước khi có đánh xáp lá cà. Trong một năm của chiến dịch Sevastopol, số lượng lính chết vì kiệt sức và bệnh tật chiếm đến một nửa thương vong, tức là cỡ 10 vạn tính cả hai bên. Ngay cả đối với những lính chết trực tiếp do đạn pháo, phần lớn cái chết đều đến bất ngờ. Một tiếng rít rồi tiếng nổ, ù tai, đất đổ rào rào, và không biết gì nữa. Không có sự chuẩn bị để từ giã cuộc đời, không có những giây phút cảm động như trong tưởng tượng. Đoạn cuối truyện Sevastopol tháng tám, chú sĩ quan trẻ Vladimia lần đầu tiên lên pháo đài đã shock nặng khi nhìn thấy lính đang lẳng các xác chết xuống khe đồi, vì nhiều xác quá chắn hết lối đi. Những con số thống kê vô cảm, và mỗi một mẩu nhỏ của chúng, trong thực tế, đều là một nỗi kinh hoàng.
Chiến dịch Sevastopol kết thúc với thắng lợi thuộc về Liên quân. Một thời gian sau, Crimea lại trở về thuộc đế chế Nga. Câu hỏi không thể không đặt ra : vậy tất cả những cái chết đó có ý nghĩa gì ?
Một câu hỏi khác : liệu có sự khác biệt nào, giữa cuộc chiến này và cuộc chiến Nga – Ukraina hiện tại không ? Nó xảy ra ở gần đó, quân số gần như tương đương. Chỉ có vũ khí là khác. Lính chết vẫn như thế : bùm, và bạn chết, chẳng biết tại sao. Thậm chí kẻ tấn công giờ có nhiệm vụ đơn giản hơn : ấn một cái nút. Chiến tranh vẫn vô nghĩa như thế, và con người vẫn chết vô ích. Khi bạn tìm hiểu về lịch sử, bạn sẽ tìm được ý nghĩa bên trong cái vô nghĩa đó. Khi chính phủ Anh cấm vận chủ tịch clb bóng đá Chelsea Abramovich, tôi thấy nhiều comment của thanh niên vn kiểu : “Đại đế cho nó một quả nuke vào thẳng sân vận động cho nó đỡ ngu”. Và cả trong nhiều trường hợp khác. Không phải tôi chê vn, ít ra dân vn còn không biểu tình đòi lại công bằng cho Trump sau kỳ bầu cử 2020 như dân Tokyo. Vậy bạn có thể thấy, lỗi lầm của chúng ta, đó là chúng ta không bất tử. Tất cả mọi chuyện đều sẽ bị quên đi, tất cả sai lầm đều được lặp lại.
——–
Hay như vậy, bộ ba truyện vừa Sevastopol không phải là truyện ấn tượng nhất của cuốn sách này. Đó là truyện ngắn “Cái chết của Ivan Ilich”. Ngay từ đầu truyện, tác giả đã nói : “Câu chuyện về cuộc đời đã qua của Ivan Ilich là một câu chuyện đơn giản, bình thường nhất, và khủng khiếp nhất.” Ông không nói quá chút nào.
Nó khủng khiếp khi người đọc ở tuổi 20 một, thì khi người ta đã qua tuổi 40, nó đáng sợ gấp mười. Nó làm tôi liên tưởng đến một tác phẩm bậc thầy khác : “Hóa thân” của Kafka – một kiệt tác mà tôi nghĩ đã đạt đến mức phi thời đại. Nếu 1984 như một lời tiên tri, khắc họa được chi tiết tính dystopian của chủ nghĩa toàn trị, thì Hóa thân là một lời tiên tri khác, chưa ứng nghiệm, nhưng chỉ báo một cách chắc chắn rằng chủ nghĩa tư bản rồi sẽ suy tàn, bởi sự phi nhân tính nội tại của nó.
Cái chết của Ivan Ilich có ít tính huyền thoại hơn Hóa thân, nó gần gũi với độc giả bình thường hơn. Nó là câu chuyện tóm lược về Ivan Ilich, từ khi còn là một thanh niên sáng láng, có tiềm năng nhất trong gia đình 3 anh em, đến khi chết là một ủy viên cấp trung của bộ tư pháp. Khi chết, ông có tiền, kinh tế thuộc hạng trung lưu, gia đình từ ngoài nhìn vào có thể gọi là viên mãn. Vợ ông hay cằn nhằn, nhưng bà lo cho chồng, khi chồng chết bà đã đảm đương, cáng đáng mọi sự, tổ chức đám tang đoàng hoàng. Con gái ông xinh đẹp, biết lề thói thượng lưu, đã có mối tốt. Con trai ông là cậu bé ngoan. Theo tiêu chuẩn của xã hội Nga thời bấy giờ, và theo tiêu chuẩn việt nam thời bây giờ, cuộc sống của ông không có gì phải hối tiếc.
Nhưng, tất nhiên, không có một thứ gì trong cuộc đời đằng đẵng, có thể khiến Ivan Ilich, đau đớn đến quằn quại trên giường bệnh, cô đơn và cay đắng, cảm thấy đỡ hối tiếc.
Hãy nói về bà vợ. Khi còn trẻ, Ivan Ilich là một thanh niên thông minh, có quan lộ rộng mở, vì thế ông đã gặp nhiều cô gái tốt. Ông đã chọn cô gái tốt nhất trong số đó để làm vợ, một phần vì nếu ổn định gia đình sẽ dễ thăng tiến hơn. Vợ ông xinh đẹp và nói chuyện tinh tế, hợp với ông. Thế nhưng hồi ức đẹp về vợ của ông ngắn ngủn. Rất nhanh, sau khi lấy nhau, con người đó biến mất một cách tài tình. Ông không thể nói chuyện với vợ nữa, và thường xuyên cãi vã. Những trận cãi vã chỉ lắng dịu nếu ông thăng tiến. Sau đó ông chọn cách xa lánh, dành nhiều thời gian cho công việc hơn, tối thì đi đánh bài, tối thiểu hóa thời gian nhìn thấy mặt vợ. Tình yêu ông dành cho vợ, không hiểu bằng cách nào, đã tan đi như bong bóng xà phòng. Cái còn lại chỉ là sự chán ngán. Sự chán ngán đơm hoa kết trái, và trở thành sự căm ghét. Nó cứ lớn dần lên mãi, gần như là một sự kinh tởm, không thể chịu nổi. Vào những ngày cuối của mình, ông thường nằm liệt giường, đau đớn cùng cực những khi không có morphin, ông luôn ước ao có một người bên cạnh để thấy đỡ cô độc. Ông đói khát tình người, nhưng vợ ông vào thăm ông là ông phải tính cách đuổi đi. Ông không còn ảo tưởng gì về tính người của bà. Thật ra điều này không khó, vì bà chỉ vào thăm chồng khi có người nhìn thấy. Tolstoy đã miêu tả đám tang của ông trước tiên, và trong đó người đọc đã thấy được bà quả phụ chu toàn và khéo léo, đã tìm hiểu được hết các cách tối đa hóa số tiền có thể lấy được từ cơ quan của ông.
Có những đoạn đắt giá, như đoạn vợ ông và con gái vào thăm ông trước khi đi xem hát opera, cả hai bùi ngùi, cầm tay cầm chân nói tiếc ông không thể đi cùng, khiến tôi không thể không “wow”, vì tính phi thời đại của nó. Cũng giống như Kafka, Tolstoy đã miêu tả những biến chuyển tâm lý và hành xử của gia đình kẻ mất đi sức lao động một cách chậm rãi, hợp lý và tinh tế. Mọi sự thay đổi, mọi câu nói, thái độ đều hợp tình hợp lý, ai ở trong hoàn cảnh đó cũng cư xử như thế cả, làm thế nào mà khác được ? Hãy tưởng tượng bạn rơi vào trong câu chuyện, bạn nói những ý nghĩ của mình về gia đình của Ivan với một người khác, người này đặc biệt là có thể không nhất thiết phải ở thời đại đó, mà có thể là người thân của bạn, hoặc thậm chí là vợ/chồng bạn, bạn có chắc họ sẽ suy nghĩ giống bạn không ? Nhiều khả năng họ đồng ý với bạn, nhưng nếu bạn là Ivan, liệu họ có cư xử khác với bà vợ ? Và bạn có chắc rằng chính bạn sẽ cư xử khác với bà vợ, khi vợ/chồng bạn đã mất sức lao động, nhăn nhó nằm một xó, cơ thể đầy mùi, đái ỉa phải có người giúp, và quan trọng nhất, là chả còn ích lợi gì nữa ? Cả Tolstoy và Kafka, với cặp mắt đầy trắc ẩn của mình, đã nhìn thấy được tính tự nhiên của việc “kinh tởm hóa” “đối tượng” : nếu anh/cô ấy đã hóa thành một con gián, mà chắc gì cái con gián ấy đã là anh/cô ấy, ồ chắc chắn là phải thế, cái con gián ấy không thể là người mình gắn bó bấy lâu nay, mình là một người vợ/chồng tận tụy như thế, đầy người có thể làm chứng, không có ai dám nói khác, thượng đế không thể trừng phạt mình như vậy, nó không phải là anh/cô ấy, tất nhiên là như vậy… Và sau đó giam nó vào một phòng kín cho nó chết chẳng còn là một việc khó khăn.
Cái chết của Ivan Ilich có phần nhẹ nhàng hơn so với nhân vật chính Gregor của Hóa thân, với sự có mặt của hai nhân vật không/chưa bị đồng tiền làm cho mục ruỗng tâm hồn, đấy là anh nông dân người hầu hàng ngày vào lau rửa và đổ bô cho Ivan một cách vui vẻ, ở lại nói chuyện với ông cả đêm không hề thấy phiền hà. Và đấy là cậu bé con trai ông, tuy không biết cách nói chuyện với bố nhưng qua cặp mắt sưng đỏ buổi sáng, Ivan biết con ông thương ông, và ý nghĩ đó an ủi ông nhiều.
Cái chết của Ivan Ilich, đồng thời, có phần nặng nề hơn, bởi chính Ivan Ilich. Ông không phải là một người tốt đẹp gì. Dù có khởi đầu thuận lợi hơn nhiều người, ông đã sống một cuộc sống vô nghĩa, theo đuổi những giá trị nông cạn của xã hội, luôn đứng ở giữa đám đông. Ông chết vì một vết thương nhỏ do ngã khi treo rèm mới, bởi vì tất cả giới thượng lưu đều có rèm đẹp. Ông chỉ nhận ra sự ngu xuẩn thảm hại của mình vào những ngày cuối cùng.
Đây là một câu chuyện kinh hoàng, không chỉ vì sự phi nhân, mà còn vì sự phi nhân tính đó hiển hiện ở khắp nơi, ở xung quanh ta, ở bố mẹ ta, ở vợ/chồng ta, ở con cái của ta. Nó là một đặc tính tự nhiên của chủ nghĩa tư bản, cũng như chiến tranh là một đặc tính tự nhiên của xã hội loài người.
Agrael's words 